Bijengezondheid

Bij de honingbij is gezondheid niet alleen een kwestie van een individu, maar vooral ook van het volk als superorganisme. Je kunt dus van een gezond volk spreken als het de druk van infectieziektes en parasieten weerstaat en als het volk kan overleven en zich weet voort te planten.

Omdat de honingbijen in grote aantallen dicht op elkaar leven, hebben ze in de evolutie diverse manieren ontwikkeld om zich te wapenen tegen ziekten. Door het ingrijpen van de mens (ook de imker) is de balans tussen ziekte en afweer verstoort geraakt. Vooral klimaat- en milieu-invloeden in het algemeen, maar ook het reizen met volken en het invoeren van bijen uit andere werelddelen zijn daar debet aan. Zelfs het gebruik van de huidige kasten tegen over korven in het verleden wordt genoemd, omdat men in de korfimkerij het zwermen bevorderde, waardoor een zwermvolk zich van broed gerelateerde ziekteveroorzakers kon bevrijden.

Bij de bescherming tegen aanvallen van buitenaf, is er individuele afweer van de bij zelf en groepsafweer van het volk als geheel.

De individuele bij is voor aanvallen van micro-organismen en parasieten in de eerste plaats beschermd door het harde chitinepantser, waar bovendien nog was overheen zit, terwijl aan de binnenkant het maag-darmkanaal beschermd wordt door het endotheel van de wand. Daarnaast kan de bij een fysiologisch respons inzetten, door via trilhaar in de proventriculus de nectar te ontdoen van vervuilende stoffen of micro-organismen, maar ook door in de darm de pH te veranderen. Een derde mogelijkheid voor de individuele bij is het inzetten van hemocyten, deze cellen kan men vergelijken met de leukocyten (witte bloedlichaampjes) bij de mens. De hemocyten circuleren in het bijenbloed, de hemolymfe. Zij kunnen bacteriën fagocyteren, d.w.z. omsluiten en verteren. Ze kunnen grote vreemde lichamen ook inkapselen. Meerdere hemocyten zijn bovendien instaat om noduli te vormen, samengeklonterd en ingekapseld materiaal, dat uitgescheiden kan worden. De vierde mogelijkheid die de individuele bij heeft is de inzet van afweerstoffen zoals lysozymen en het enzym fenoloxidase.

Tegen grote organismen die de bij bedreigen zijn de werksters beschermd door hun angel en het gif. Na een steek zal de angel afbreken, maar het vrijkomende gif, bevat uit minstens veertig componenten samengestelde alarmferomonen. Andere werksters kunnen dan de plaats vinden waar ook zij het beste kunnen steken.

Het volk als superorganisme kan diverse afweervormen inzetten. Van belang hierbij is dat de inzet daarvan vaak gezien moet worden als een evenwicht dat bestaat tussen het volk en de veroorzaker van de ziekte of de bedreiger. Volken kunnen soms tijdelijk verzwakt raken. Voor het volk gaat het de koningin uitgezonderd, nooit om het individu.

Een belangrijke vorm van afweer is poetsgedrag. Bijen poetsen zichzelf (auto-grooming) maar ook andere bijen (allo-grooming). Ze poetsen in het bijzonder de koningin en ook larven. Bijen poetsen tenslotte ook de cellen. Poesen blijkt effectief tegen diverse mijten, zoals de tracheamijt en de varroamijt. In enkele situaties kan het poetsen juist tot toename van de infectiedruk leiden, zoals bij het chronic bee paralysis virus.

Het volk verlegd de houdbaarheid van producten. De hoge suikerconcentratie geeft de opgeslagen honing een conserverende werking. Bijenbrood bestaat uit in lichte mate vergist en verzuurd, stuifmeel en blijft daardoor langer houdbaar.

Via hygiënisch gedrag houden de honingbijen hun nest schoon, door actief besmet of geparasiteerd broed te verwijderen. Daarnaast worden zieke en dode volwassen exemplaren naar buiten gewerkt. Zieke bijen blijken ook zelf het volk te verlaten. Een andere voorbeeld van hygiënisch gedrag is de massale reinigingsvlucht in het vroege voorjaar om de opgespaarde ontlasting buiten het nest te brengen. De darrenslacht levert tenslotte ook een bijdrage aan de volkshygiëne.

Het afkitten van gaten en het bedekken van oppervlakten met propolis speelt wellicht een rol in de afweer. In ieder geval heeft propolis een remmend effect op veel ziekteverwekkers. De bijen gebruiken propolis aanvullend om indringers in te kapselen, wat sterk doet denken aan de cellulaire vormen van inkapseling.

Het volk is via temperatuurregulatie in staat om weerstand te bieden tegen biologische dreiging. Zo kan de temperatuur plaatselijk in het nest worden aangepast, als een wesp, hoornaar of vreemde koningin moet worden bestreden. De temperatuur kan lokaal oplopen tot 45⁰C.

In noodsituaties kunnen binnen het volk de taken over de individuele bijen herverdeeld worden, zo kunnen er tijdelijk meer poetsers of voedsters nodig zijn.

Zwermen is een mechanisme dat besmetting door ziekteverwekkers tegengaat, met name voor die welke aan het broed gerelateerd zijn. Het zwermvolk begint weer helemaal schoon.

Tenslotte is bekend dat bijen binnen hun volk symbiotisch samenleven met specifieke bacteriën en andere microben. Endogene bacteriën blijken een rol te spelen bij de preventie van kalkbroed en Amerikaans vuilbroed.

Veel publicaties vanuit de imkerij delen de ziekten in ziektes van het broed, ziektes van de bijen en overige ziektes. In de indeling hieronder wordt gebruik gemaakt van de indelingen uit de ziekteleer, zoals die naar type verwekker of agressor en naar orgaansysteem.

Literatuurlijst (ook voor subpagina’s)

Aronstein, K.A. & Murray, K.D. (2009) Chalkbrood disease in honey bees. J. of Invertebrate Pathology. 103 20–29.
Bijenstichting. Lijst giftige middelen. Retrieved December 24, 2021, from Lijst giftige middelen | Bijenlint (wordpress.com).
Bijen@wur. Nosema apis en Nosema ceranae. Nieuwsbrief van bijen@wur, editie 6, maart 2008.
Bijen@wur. Ziekte in bijen Retrieved November 22, 2021, from https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/plant-research/Biointeracties-Plantgezondheid/Bijen/Ziekten-in-bijen.htm.
BN, de Stem. (2016) 2 miljoen dode bijen in Molenschot: Vijf vragen over fipronil. Retrieved December 25, 2021, from BN de Stem 2 miljoen dode bijen in Molenschot: Vijf vragen over fipronil.
Brady, T. S. et al 2017). Bacteriophages as an alternative to conventional antibiotic use for the prevention or treatment of Paenibacillus larvae in honeybee hives. J. of Invertebrate Pathology. 150: 94–100.
Budge, G.E. et al (2020) Chronic bee paralysis as a serious emerging threat to honey bees. Nature Communications. 11: article 2164.
Clevers, R. (2019) Honderdduizenden bijen dood, sierteler verdacht van gebruik fipronil. Retrieved December 25, 2021, from AD Honderdduizenden bijen dood, sierteler verdacht van gebruik fipronil.
Compendium voor de Leefomgeving (2020) Bijensterfte in Nederland, 2006 – 2020. Den Haag: Rijksoverheid (indicator 0572, versie 06, 30 juli 2020 ). http://www.clo.nl.
Cornelissen, A.C.M. (2008) De broedziekten van honingbijen, herkenning en bestrijding. Wageningen: bijen@wur (Plant Research International)
Elshout, P. (2005) Handelen na spuitschade of vergiftiging. Bijen 14 (2): 50 – 51.
Evans, J.D. & Spivak. M. (2010) Socialized medicine: Individual and communal disease barriers in honey bees. Journal of Invertebrate Pathology 103: 562-572.
Flotum, K. (2012 ) Zelf bijen houden: alles wat u moet weten over imkeren (2e druk). Utrecht: Veltman Uitgevers.
Hladik, M.L. (2018) Environmental Risks and Challenges Associated with Neonicotinoid Insecticides. Environ. Sci. Technol. 52: 3329-3335.
Het Parool. (2017) 2,5 miljoen kippen geruimd door fipronil-schandaal. Retrieved December 25, 2021, from https://www.parool.nl/nieuws/2-5-miljoen-kippen-geruimd-door-fipronil-schandaal~b2342600/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F.
Heemert, K. van en Scheer, H. van der. (2011) Afweer tegen ziekte (2). Bijenhouden 5 (7/8) pp 20-21.
Honeybee Valley. Belgisch onderzoek op flumethrine residuen in bijenwas. Retrieved December 24, 2021, from Honeybee Valley | Belgisch onderzoek op flumethrine residuen in… bijenwas.
Jawetz, E. et al (1970) Review of Medical Microbiology. 9^th Ed. Los Altos (CA): Lange Medical Publications.
Joustra, J.A. (1941) Practisch handboek der bijenteelt Hst. 14. De vijanden der bijen. Goes: Uitgeverij De Phoenix.
Klee, j. et al (2007) Widespread dispersal of the microsporidian Nosema ceranae, an emergent pathogen of the western honey bee, Apis mellifera. Journal of Invertebrate Pathology 96 (1): 1-10.
Mazi, S. et al (2020) Determination of Acute Lethal Doses of Acetamiprid and Cypermethrin for the Native Bee Apis mellifera (Hymenoptera: Apidae) in Cameroon. Open Journal of Ecology: 10, 404-41.
Miranda, J.R. de et al (2010) The Acute bee paralysis virus–Kashmir bee virus–Israeli acute paralysis virus complex. J. of Invertebrate Pathology 103: 30–47.
Morton, Jamie (15 January 2018). Virus vs disease: New bid to help our honeybees. New Zealand Herald. Retrieved November 29 2021.
Motta, E.V.S et al (2018) Glyphosate perturbs the gut microbiota of honey bees. PNAS 115 (41) 10305-10310.
NVB commissie bijenteeltonderwijs (2013) Cursus bijengezondheid. Wageningen: NBV
Plant Research International WUR (2013) Effectieve bestrijding van varroa (2e druk) Wageningen: Stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek.
Perveen, F. (2011) Viral Diseases of Honeybees. Chisinau: Lambert Academic Publishing.
Pohl, F. (2013) Bijenhouden: hoe doe je dat (4e druk). Utrecht: Tirion Uitgevers.
Schrijver, J. (2017) Reactie van Jan op het Fipromil-schandaal. Retrieved December 25, 2021, from https://www.delepelaar.com/nieuws/jan-schrijver-over-het-fipronil-schandaal.
Soortenbank.nl. Bijenwolf. Retrieved December 28, 2021, from http://www.soortenbank.nl/soorten.php?soortengroep=insecten&id=839
Speelziek, J.J. et al (1987) Imkers Encyclopedie voor Nederland en België. Ede: Zomers & Keuning.
Tautz, J. (2012) Honingbijen (2e druk) Zeist: KNNV Uitgeverij.
Vlinderstichting. Doodshoofdvlinder. Retrieved December 28, 2021, from https://www.vlinderstichting.nl/vlinders/overzicht-vlinders/details-vlinder/doodshoofdvlinder.
Wikipedia. Glyfosaat. Retrieved December 25, 2021, from https://nl.wikipedia.org/wiki/Glyfosaat